انگشت وسطی و سبابـ?‏ کسی که سیگار می‌کشد زرد است. باید از نزدیک دید.

اما اگر هر ‏بیست و چهار ساعت فقط چند تا بکشد چی؟ دو انگشت راعی زرد بود، اما آقای صلاحی، ‏میرزا حسین صلاحی، فقط دندانهایش، ثنایا. قاب سیگار دوره نقره‌اش را درمی‌آورد و از میان ‏سیگارهای بریده شد‏?‏ اشنو یکی را برمی‌داشت، با لب تر می‌کرد و سر چوب سیگار ‏سیاهش می‌زد، کبریت می‌کشید و بعد از پشت شیشه‌های عینکش به حلقه‌های دود نگاه ‏می‌کرد. انگشت وسطی و سبابه و ابهامش گچی بود، زرد و سرخ و سبز و گاهی هم سفید. ‏سر و صدای بچه‌ها یک لحظه از کلاسش قطع نمی‌شد. آقای راعی هم، اوائل سال تحصیلی، ‏و فقط تا اواسط مهرماه، مشکل می‌توانست همـ?‏ کلاس‌هاش را راه ببرد. دیر رسیده بود. ‏بچه‌ها توی حیاط بودند و بعد همه به کلاس ریختند، با او و پشت سرش. از پشت سر صدای ‏همهمه بلند بود، صدای گام‌های کسی که در راهرو می‌رفت، یا می‌آمد. باز هم بود، اما دور و ‏محو. به کلاس‌های دیگری می‌روند. دست راعی توی جیب راستش بود. سیگار را توی راهرو ‏انداخته بود. بچه‌ها نشستند. و آقای راعی خواه و ناخواه شروع کرد. ‏

جلسـ?‏ اول هیچ‌وقت راحت برگذار نمی‌شد، آن‌هم با وجود پانزده سال سابقـ?‏ تدریس. معرفی ‏کوتاهی می‌کرد: «من محمد راعی.»‏

و بعد به خنده می‌گفت: «یعنی چوپان.»‏

و وقتی یکی دو لبخند را از زیر چشم می‌دید، می‌گفت: مبادا، خدای ناکرده، فکر کنند که او ‏چوپان است، یا می‌خواهد باشد، و آنها که آنجا پشت آن نیمکت‌ها نشسته‌اند گله‌اند، با ‏یخه‌های باز، گاهی سفید و اطو خورده، یا با خط چرکی انگار که بر لبـ?‏ یخه نواری خاکی یا ‏حتی قهوه‌ای دوخته باشند. نه، خدا نکند. ‏

راستش خودش هم نمی‌دانست پس دقیقاً چه کاره است، آن‌هم در این رابطه و با اینهایی که ‏به چشم سر می‌دید همان‌ها نیستند، حالا دیگر قد کشیده‌اند و گر چه همچنان با چشم‌های ‏خیره، و میشی حتماً، نگاهش می‌کنند اما موهای شانه زد‏?‏ این، و نرمه سبیل پشت لب آن ‏یکی هشدارش می‌داد که بی او راه‌ها رفته‌اند، از فراز دیوارهایی سرک کشیده‌اند، و گاهی ‏حتی ـ یکیشان این طور بود ـ چند ماهی بالاجبار ناظر جوانه کردن و شکوفه دادن درخت ‏هلویی بوده‌‌اند. و حالا همه از محله‌ها، کوچه‌ها و خانه‌هایی منفرد و مجزا فراهم آمده بودند، ‏دستی در جیب و دستی بر سطح سرد نیمکت‌ها و منتظر تا ببینند راعی می‌خواهد به کدام ‏ناکجاآباد بکشاندشان. نه، راعی اهل این حرفها نبود، نگاه‌ها شرمزده‌اش می‌کرد چه برسد به ‏اینکه بخواهد کسی یا کسانی را به ویرانه‌آبادی برساند، سرزمینی موعود، که مثلاً اول بیاید ‏بفهمی نفهمی بگذارد این یکی دو تکه را بچرند و بعد بی‌آنکه بفهمند به آن دامنه‌شان ببرد و ‏آخر سر، بر نوک تپه‌ای و یا از چکاد کوهی، بگوید: «آهان، آنجاست. ببینید.»‏

نه. خدا نکند! تازه در گله، دیده بود، یکی گاهی پیشاهنگ می‌شود و بیشتر وقت‌ها این بزها ‏هستند که با پرت رفتن‌هاشان و حتی خطر کردن‌ها _ راستی که ریش‌هاشان عجیب خنده‌دار ‏است؛ انگار که برای همین کارها به چانه‌شان آویخته باشند _ گله را به این‌طرف و آن‌طرف ‏می‌کشانند و وظیفـ?‏ چوپان فقط جمع و جور کردن می‌شد، و یا اینکه نگذارد به پرتگاه‌ها ‏کشانیده شوند، یا در بیابان پخش و پلا شوند. بعد هم، گرگ بود و ... نه، مقصودش از گفتن ‏معنی راعی همـ?‏ این حرف‌ها نبود. می‌گفت: ‏

‏«بنده سیدمحمد راعی، یعنی چوپان البته، به نظرم پانزده سالی سابقـ?‏ تدریس داشته ‏باشم.»‏

بعد هم صراحتاً می‌گفت: «اسم فامیل بنده بی‌مسمی است و معلم را چه به چوپان بودن. و ‏اصلاً آدم‌ها مگر گله‌اند؟ و حالا دیگر رابطـ?‏ یک آدم با یکی دیگر آن‌قدرها پیچیده است که ‏نمی‌شود یکدفعه یک جماعت را گفت گله‌اند، یا حتی گله‌واری جمع و تفریقشان کرد.»‏

اما در طول سال ـ از همان ساعت اول هم همین‌طورها می‌شد ـ و گاهی بیرون کلاس، مثلاً ‏وقتی از کنار کوچه‌ای می‌رفت، کتابی زیر بغل، سیگار زیر لب، بخصوص اگر از سایه‌گاهی ‏می‌رفت، اگر می‌دید که از روبه‌رو می‌آیند، با ارمک‌شان، کتابی دفتری به دست راست گرفته، ‏حایل سینه؛ و یا با همان گردن‌های باریک و خط سبزی بر پشت لب، فکر می‌کرد، خوب، ‏گاهی هم بی مسمی نیست، یا حداقل باید همین‌طور باشد، و بیشتر انگار طلسم اسم ‏نمی‌گذاشت. می‌دانست از بس در کلاس‌هاش از جادوی کلمه حرف زده است کم‌کم خودش ‏هم معتقد شده است. اما ضمناً، با دریغ البته، این را به شهود دیده بود که دیگر کار از این ‏حرف‌ها گذشته است، دیگر آن خفتـ?‏ جامه به خود در پیچیده را نمی‌شود گفت: «قُمْ فَانْذٍرِ!»‏

‏«ای جامه به خود در پیچیده، برخیز و خلق را بیم کن.»‏

اما چاره‌ای نبود، این بود که بود. بعد هم ده دقیقه‌ای از شیو‏?‏ کار و طرحی که برای هر درس ‏داشت حرف می‌زد؛ از کتابهایی که بایست می‌خواندند، و یا حتی دفترچه‌هایی که تهیه ‏می‌کردند، و مثلاً می‌گفت، برای ساعات انشاء چه کارها می‌شود کرد، یا تاریخ ادبیات و قرائت ‏فارسی را چطور درس می‌دهد.‏

آن‌وقت مکثی می‌کرد و یکدفعه از پشت میزش بلند می‌شد، با طول تکه‌ای گچ خطی عمودی ‏روی تخته می‌کشید، می‌گفت: «بعضی‌ها فکر می‌کنند که بقیـ?‏ حروف الفبا را از روی همین ‏الف ساخته‌اند، یعنی اگر بخوابانیمش و دو سرش را کمی بالا بیاوریم تنها این می‌ماند که یک ‏نقطه زیرش بگذاریم، یا سه تا، تا ب و پ به‌دست بیاید، و مثلاً اگر همان الف را بگیریم و از ‏وسط خم کنیم "د" می‌شود و یا پس از تافته کردنش در کور‏?‏ آهنگری با یکی دو ضربه پتک ‏می‌شود از آن "م" درست کرد یا ل یا حتی ج و هـ. خوب، مگر همـ?‏ کلمات هم از ترکیب ‏همین حروف به‌دست نمی‌آید، همـ?‏ جمله‌های کتابها، حرف‌هایی که می‌زنیم یا خواهیم زد؟ ‏برای همین بعضی‌ها معتقدند که اول انگار کلمـ?‏ درخت خلق شده، و بعد شیء درخت.»‏

اینها را همیشه راحت می‌گفت. فهمش هم چندان مشکل نبود. اما وقتی می‌رسید به اینکه ‏چطور شد که صدرممالک، آدم خاکی را مسلم شد، و یا چرا قرعـ?‏ فال به نام آدم زدند، و نه ‏کروبیان و فرشتگان، می‌فهمید که نمی‌شود. اشکال کار در این بود که می‌خواست بگوید، به ‏نام شما زدند، و حتی بایست هر کدام را به اسم نام می‌برد و می‌گفت، به نام تو. این کار ‏حتماً گیجشان می‌کرد، فکر می‌کردند دارد شوخی می‌کند، آن‌هم وقتی می‌دید این یکی دارد ‏ناخن انگشت سبابـ?‏ دست راستش را می‌جود، و نوک یخـ?‏ راست اسمعیل حیدری شکسته ‏است. می‌نشست پشت میزش. به دستهاش نگاهی می‌کرد. فقط همان دو انگشت شست ‏و سبابـ?‏ دست راستش گچی بود. دستهاش نمی‌لرزید، هنوز نمی‌لرزید، حتی اگر بر سر ‏انگشت‌هاش تکیه‌شان می‌داد. می‌گفت: «خوب» و باز بلند می‌شد و تا باز جمعیت‌خاطری ‏پیدا کند تخته را پاک می‌کرد، از بالا به پائین و از راست به چپ و بعد هم به قلم ثلث ‏می‌نوشت: ‏

اِنّی جاعلٌ فی‌اْلأرْضِ خَلیفَةً

و بعد هم قصـ?‏ خلقت آدم را، همان‌طور که در تفسیرها خوانده بود، تعریف می‌کرد. حاشیه ‏نمی‌رفت که مثلاً در تورات آمده است که روز شنبه چه آفرید و در تفسیر نسفی حدیثی ‏هست که ... یک‌بار که تازه اینها را خوانده بود، انگار که بخواهد درس جواب بدهد همه را گفته ‏بود، فهمیده بود زائدند، اصل یادشان می‌رود، اختلاف روایات گیجشان می‌کند. مهم این است ‏که بفهمند از پس خلقت همـ?‏ کاینات، خلیفـ?‏ خدا بر زمین آدم شد، آدمی خاکی، خاکی بر ‏گرفته از پست‌ترین هستی‌ها، فروترینشان، یا بگیریم به تعبیر امروز از این کر‏?‏ خاک، سیاره‌ای ‏از منظومـ?‏ شمسی و در این کهکشان و نه آن‌همه کهکشان‌های دیگر با آن‌همه ‏خورشیدهاشان. ‏

و زبانش خود به خود رنگ و بوی نثری قدیمی می‌گرفت. با چشم‌های فرو بسته، نشسته ‏پشت میز آهنی، هر دو کف دست نهاده بر سردی سطح میز آهنی می‌گفت: ‏

‏«پیش از خلقت آدم هر که را طمع این بود که اوست. عرش و کرسی و بهشت و فرشتگان ‏آن‌همه، صف در صف، و از پس هزار هزار سال تسبیح‌گویی. کس را پروای خاک نبود، ‏خاکی در دورترین دورها، انگار که جزیره‌ای باشد سنگی، بی‌هیچ درختی در پرت‌ترین ‏گوشه‌های اقیانوسی، یا تکه‌سنگی باشد در تک دریا، یا شاخـ?‏ خردی در جنگلی بزرگ. و ‏ناگاه ندا برخاست که : مرا بر زمین خلیفه‌ای خواهد بود. ‏

خطاب بود، به عتاب: «چنین خواهد بود.» و چون خدا بگوید، بشود، خواهد شد. ‏

ـ کُنْ فَیَکونْ

فرشتگان سر برداشتند، در هفت آسمان خداوندی، آن‌همه فرشته و همه بال در بال ‏سرشته از نور که عرش را بر پشت داشتند، سر از سجد‏?‏ هزار ساله برداشتند که: ‏‏«خوب؟»‏

‏_ چه بگویند؟

و بعد برای اینکه تفاوت فرشته و آدم را بدانند مثال می‌زد، از چیزهایی که خوانده بود، و یا ‏اغلب قصـ?‏ شیخ‌بدرالدین را می‌گفت: ‏

‏«ببینید، من می‌شناسمش، بارها او را دیده‌ام. خودتان هم اگر خوب نگاه کرده باشید در کوچه ‏پس‌کوچه‌ها دیده‌ایدش. هفتاد ساله مردی است. در کودکی خوب تربیت شده، اعتقاداتش هم ‏همه بر طبق شرع انور است، و حالا هم از پس هفتاد سال، پس از شصت و اندی سال ‏عبادت، به همـ?‏ اصول و فروع دینش ایمان دارد. مسلمان است. زاهد است. روزیش از کسب ‏حلال رسیده است. داشته‌ایم، آدم‌هایی بوده‌اند که با همـ?‏ زهد و تقواشان، تا دو نانی از ‏دونانی نگیرند، تا به در خانـ?‏ ظالمی نروند سبد می‌بافته‌اند، کمر می‌بافته‌اند، از صبح تا به ‏شب. گدایی نمی‌کردند، نه، و پیش از غروب سر از کار برمی‌داشتند، سبد بافته را می‌بردند ‏به بازاری، بازارچه‌ای، می‌فروختند و دو قرص نان جوین می‌خریدند، یکی را انفاق می‌کردند، به ‏مستحقی، به آن که نمی‌توانست از عرق جبین خود نان و شوربایی فراهم کند می‌دادند. نان ‏دیگر را در بقچه‌ای می‌بستند، به مسجدی می‌رفتند، وضویی بقاعده می‌گرفتند و به نماز ‏می‌ایستادند، سه‌گانه‌ای می‌گزاردند و از پس نماز مغرب همـ?‏ مستحبات نماز را به‌جای ‏می‌آوردند و بعد هم به زاویه‌شان می‌رفتند، به خانه‌ای، یا اتاقکی در جبهـ?‏ شمالی ‏مدرسه‌ای، مسجدی یا کاروانسرایی، بگیریم یک چهاردیواری با تاقی ضربی که فقط یک در ‏داشته باشد، دو لته‌ای، و هر لته هم دو شیشه دارد. خوب، فقیر است، یکی دو تا از جام‌ها ‏شکسته است. در طی سالیان در بارها به‌هم می‌خورد و شیشه هم شکستنی است، ‏می‌شکند. روزی یک سبد هم که بیشتر نمی‌شود بافت، در ازای یک سبد هم فقط دو نان آن ‏هم جوین می‌دهند، و اگر هم از پس ماهی سالی چند دیناری یا حتی درهمی زیاد بیاید آدم ‏جامه می‌خواهد، پیراهنی، اِزاری نمازی، یا حتی زیراندازی، ملحفه‌ای، لحافی. خوب، ‏نمی‌شود شیشه انداخت. به جای شیشه کاغذ می‌چسبانند یا طلق. اما بالای در از همان ‏هلالی‌های بالای درهاست، انگار که نیمـ?‏ خورشید را بالای در کار گذاشته باشند، نیمـ?‏ یک ‏دایره را و از این شعاع تا آن شعاع یک شیشه، و هر شیشه به رنگی. دیده‌اید که؟ در ‏عکس‌ها و یا در ساختمان‌های قدیمی. دو پنجر‏?‏ قرینه هم دو طرف در هست با همان ‏جام‌های شیشه‌ای و یکی دو تا کاغذ تا جلو سوز را بگیرد. توی اتاق آن روبه‌رو یک بخاری ‏هست و روی بخاری یک چراغ پیه‌سوز، یا شمعدانی با شمعی نیم‌سوخته، دو طرفش هم تا ‏رف همین‌طور کتاب هست، روی‌هم گذاشته، همه خطی با جلدهای چرمی، انگار که میراث ‏پدربزرگ باشند با آن بوی نای هزار ساله‌شان و آن طرز نوشتنشان. گاهی هم صفحات ‏اولشان مذهّب است و حاشیه و هامش صفحات همه به شکل ترنج یا بته جقه. خوب، مگر ‏چه عیب دارد که فرض کنیم پدر بزرگ عابد ما شیخی بوده متنعم اما متقی، بگیریم اسمش ‏هم جنید بوده، یا بایزید؟ اما این یکی یک اسم معمولی دارد مثلاً شیخ بدرالدین. در بخاری هم ‏دو هیمـ?‏ نیم‌سوخته هست. و در دو طرف بخاری دو طاقچه، که باز رویشان کتاب روی کتاب ‏چیده‌اند. نزدیک سقف دور تا دور رف است و تویشان هم پر است از هر چه که ما بخواهیم، ما ‏گفتیم و نه شیخ، که حتی اگر زیباترین اشیاء جهان مثلاً ظرایف مصر و زنگبار یا چین و ماچین ‏هم باشند برای شیخ بدرالدین نباید فرق بکند، یعنی هیچ‌گاه نشده است که میان دو نماز یا ‏پس از قنوت، یا حتی پیش از تعقیبات نماز وجود قدحی، گلدانی بلور حضور ذهنش را به‌هم ‏بزند، و یا پیش نیامده که نیمه‌شبی بیدار شود و فکر کند: «نکند در باز مانده باشد، و کسی ‏آمده باشد و آن کتاب را یا آن چراغ آویزی را، گلدان بلورتراش و یا بگیریم شمعدان نقره را برده ‏باشد؟»‏

نه، در هیچ چفت و بستی ندارد، و اگر هم بسته باشد یا چوبی در چفت و ریزه‌اش باشد به ‏خاطر باد است و یا قمری‌ها که یک بار آمده بودند و درست میان گلدان بلور و کاسـ?‏ سفالین ‏لانه کرده بودند و شیخ مجبور شده بود یک ماهی بخاری را روشن نگه دارد نکند جوجه‌ها از نم ‏و نای اتاق بمیرند.‏

خوب، شیخ بدرالدین ما چنین آدمی است، پیری بریده از سوی‌الله و روی با خدا. سی و ‏پنج‌سال پیش، درست همین روزها بود و همین قدرها سرد. یک هفته‌ای برف باریده بود. ‏می‌گفتند طاق یکی دو خانه فرو ریخته است، و زنی و دو کودک زیر آوار مانده‌اند. شیخ از ‏مسجد به خانه می‌رفت. از چهارسوق که گذشت صدای ضجه‌ای شنید. پا سست کرد، از ‏کنار گلخن حمام بود، صدای زنی بود: ‏

‏«یا شیخ، مرا دریاب.»‏

آشنا می‌زد. بارها شنیده بود. حتی در آخرین شب چله‌نشینی دیده بودش، اما دیگرسان. ‏می‌آمد رقصان، جام باده به دستی، و شمعی به دیگر دست، خندان لب، با همان دو گونـ?‏ ‏برافروخته از تب، چشمان نیمه‌خمار و گیسوان به دست باد داده، و گاهی حتی مقنعه‌ای ‏بر روی و موی با دامنی بلند، می‌گفت: ‏

‏«منم، می‌بینی؟ به همان سان که در همـ?‏ خوابهات، با همان نگار که به لابه از خدا ‏خواسته‌ای.»‏

شیخ می‌گفت: «نه، برو. می‌شناسمت، تو دنیایی، منت سه طلاق گفته‌ام.»‏

می‌گفت: «نیمه‌شب است، بهار است. می‌بینی؟ تنها منم. چه جای دنیا؟ بخواه تا قبا را بند ‏بگشایم، مقنعه از روی و موی برگیرم، در کنارت بنشینم، در کنارت گیرم. بفرمای تا غنچـ?‏ ‏تو باشم و به دست چون توئی جامه قبا کنم و همـ?‏ تن به سپیدی سیم ترا گردم.»‏

شیخ می‌گفت: «نه، تو خواهش دلی، آرزوی نفسی، سرشته از آتش و دخان دوزخی.»‏

می‌نشست تا سپید‏?‏ صبح، چشم در چشم شیخ؛ و به هر دم به سرانگشت خضاب کرده ‏گیسویی دیگر را حلقه می‌کرد و تا راه شیخ زند به عتاب عناب لب به دندان می‌گزید. ‏

شیخ از سر دیوار نگاهی کرد. بود، با همان دو گونـ?‏ برافروخته از تب، چشمان نیمه‌خمار ‏اما گیسوانش به گل آغشته بود، و از زخم چانه‌اش خون قطره قطره می‌چکید. گفت: ‏

‏«یا شیخ، زنا کرده‌ام، روی خانه رفتنم نیست.»‏

شیخ بنگریست. از پشت خرپشته‌های بام‌های گرمابه سرها یکان و دوگان پدیدار ‏می‌شدند، دستار بسته، و در دو سوی شیخ، دیری بود، که دو مرد ایستاده بودند. شیخ ‏گفت: «یکی بنگرد مبادا که خمر خورده باشد.»‏

قامت دو تای پیرزنی از پناه دیواری بیرون خزید، عصا در دست، و تا پیش پای زن رفت. زن ‏برخاست، تمام قامت، پشت به دیوار خرابه داد، چادر را به دستی انگار که خرقـ?‏ درویشان ‏باشد رقعه بر رقعه دوخته، از گرد بازوان و کمر گشود و به دیگر دست دو گرد‏?‏ نان را تا ‏پیش پای شیخ انداخت، گفت:‏

‏«باده سهل است که از بهر دو نان با دونی از چاشتگاه تا غروب هنگام به خلوت بودم.»‏

در دو سوی شیخ هر دو مرد خم شده بودند تا از میان برف سنگی بجویند. ‏

شیخ گفت: «باز نگرید باشد که مُحصنه نباشد.» ‏

از دو مرد یکی در او نگریست. سنگی یافته بود، سیاه چون گوی.‏

‏«می‌شناسیمش. در تل عاشقان می‌نشیند. شوهرش درزی است، سالی است تا به ‏بستر خفته است.»‏

شیخ خم شد، برف را به دست راست به یک سو زد، سنگی نه، کلوخی نه، که خاک ‏آغشته به برف را بایست به میان پنج انگشت می‌فشرد، گلوله‌ای می‌کرد از گل. و شیخ ‏کمر راست کرد. کوهی را گویی به پشت شیخ برنهاده بودند. بنگریست تا درست نشانه ‏کند. زن را دو پای چرکین بود، بی‌هیچ پای‌افزاری و پیراهن گرچه باغی به قالب تن و طراز ‏دامن گرد بر گرد همه از رشته‌های زر، اما پیش‌سینه را به عمد گویی چاک داده بودند تا ‏نیمی از پستان زن آشکاره شود، چون نیم‌قرصی نان اما به سپیدی سیم و گرد چون ترنج، ‏آن‌چنان که بدر ماهی از پس ابر. شیخ دست تا محاذات گوش برد. زن همچنان ایستاده بود ‏بر دو پای چرکین، پشت بر دیوار، سر خم کرده بر شانـ?‏ راست و قرص صورت انگار بدر ‏تمام ماه، و خط و خال به خط و خال کودکی می‌زد نو پا، اما این یک چانه‌ای خون‌چکان ‏داشت به نشانـ?‏ آغاز حکم رجم که شیخ گفته بود به زبان سر که:‏

‏«بر دهید!»‏

و خود تا دمی درنگ کند بدو که بر سوی راستش ایستاده بود نگاهی کرد. و آن‌گاه گرد بر ‏گرد همه را نگریست. از خرپشته‌های بام‌های گرمابه انبوه غوغائیان فرود آمده بودند و ‏اینک همه خم شده بودند تا مگر از میان برف سنگ بجویند و به دامن کنند. شیخ به زمزمه ‏پرسید: «کودکی هم دارد؟»‏

کسی کنارش گفت: «آری.»‏

نگاهش کرد. غریبه‌ای بود با محاسنی سیاه به درازای یک قبضه و دو چشم دو زغال ‏برافروخته، نیشخندی بر لب، و دو دست نه به قصد ادب که به نشان فراغت از کاری بر ‏سینه نهاده بود.‏

شیخ گفت: «می‌بینمت که سنگی نداری.»‏

مرد هر دو کف دست پیش روی شیخ داشت، گفت: «یکی داشتم، به فتوای شیخ ‏انداختم.»‏

و به اشارت سر انگشت چانـ?‏ خون‌چکان زن را به شیخ نمود. همو بود. در خواب‌هاش دیده ‏بودش. شیخ چار و ناچار همان گِل که بر سر دست داشت به سوی زن انداخت. زن تکانی ‏خورد، انگار که بیدی بود در معبر باد، یا تنی عریان که سوز سرمایی از درون و برون ‏بلرزاندش. در شیخ به عتابی شیرین لختی چند خیره ماند و چون سر تکاند تا آب دهان به ‏سویش اندازد سنگی بر دو دندان پیشینش فرود آمد.‏

شیخ دو نان برداشت. هنوز داغ بود، خوشوی و زرد، انگار گندمزاری را به قالب گرده‌نانی ‏ریخته بودند. شیخ هر دو نان به زیر عبا گرفت و به راه افتاد. نه، زن را سر گریختن نبود. اگر ‏دست در پیش چانه می‌داشت تا سنگ بر نشانه نیاید؛ اگر به یکی دو گام دورترک می‌رفت، ‏شیخ حتماً می‌گفت، فریاد می‌زد که دست بازدارید. اما زن را پروای کسی نبود، قالب تن ‏آنان را داده بود. و کوبش و بارش سنگ‌ها آن‌چنان بود که گویی هزاران کلوخ‌کوب بر ‏پوستینی فرود می‌آمد. ‏

شیخ بدرالدین چنین آدمی بود، گفتیم، بر قانون شرع، هر چه می‌کرد یا می‌گفت یا حتی بر ‏خاطرش می‌گذشت همان‌گونه بود که می‌بایست، که در سنت آمده بود. اما سوزی ‏می‌لرزاندش. زمستان بود، سرد بود، باد برف‌ها را به صورت رهگذرها می‌پاشید. می‌بایستی ‏عبا را به‌روی می‌کشید. تا اتاقکش یکی دو کوچه مانده بود. اما شیخ را دل خانه رفتن نبود، ‏واله‌گونه می‌گشت. گونه‌هاش از تب می‌سوخت، و هر چه و هر چیز در چشمش با گردباد ‏می‌چرخید. در زیر طاقی خرابی درنگ کرد. ‏

مرا چه می‌شود؟ مگر نه در سنت آمده است که مرد و زنی را بر در مسجد رسول خدا رجم ‏کردند؟ و رجم واجب است بر آن که زنا کند و محصن باشد چون بیّنه به آن قائم شود، یا او ‏اقرار دهد یا حملی ظاهر شود؟

تا سور‏?‏ مائده را آیه به آیه و روی به سوی قبله کرده بخواند بر سکوی خانه‌ای نشست. اما ‏بوی نان خاطرش را می‌آشفت. و چون از خواندن می‌ماند زن را می‌دید که به عتاب ‏می‌نگردش. ‏

برخاست. واله‌گونه می‌رفت. در چهارسوقی ایستاد. جامی آب از سقاخانه نوشید و شمعی ‏کج‌شده را راست کرد. صدای گامهایی آشنا از کوچه می‌آمد. بازپس نگریست. همو بود، با ‏همان نیشخند. شیخ از تل عاشقان پرسید. می‌دانست. و می‌دانست که بدان سوی بایست ‏رفت. چنگ در حلقـ?‏ برنجین زد تا مگر بگذرد. نمی‌گذشت. نگذشته بود. به درازای روز هزار ‏سال یا هزار شب یلدا، پیشانی عرق‌کرده بر ستون سرد سقاخانه نهاد. نه، هنوز بود، ‏ایستاده، و در کنار او. شیخ گفت: «همیشه در نشانه‌زنی این‌چنین استادی؟»‏

‏«من با همـ?‏ حضور قلب خود زدم که در درکات دوزخش می‌دیدم پیراهنی از قطران مذاب بر ‏تن، آویخته از پای تا ملک عذاب به هر تار مویش آسیاسنگی بیاویزد.»‏

رنگ صورتش دیگرگون شده بود و پیشانیش از تابش آتشی که در پیش چشم داشت به مس ‏تافته می‌مانست. شیخ گفت: «اگر غریبه‌ای، یا سرپناهی نداری کلبه‌ای هست.»‏

مرد گفت: «سرپناهی هست، اما اگر اجازت باشد یک امشبی را در حضرت شیخ به سوز دل ‏هو حقی بزنیم.»‏

شیخ گفت: «نه، مرا اجاز‏?‏ ارشاد نیست، که هنوز طالبم.»‏

‏«اما صیت زهد شیخ به همه‌جا رسیده است، چه باک که مصلحت مسلمانان را مقتدا تو ‏باشی تا مگر از تبرک نفس شیخ ...»‏

شیخ قد راست کرد، گفت: «مگر نگفته‌اند که مؤمن نیست آن که نفس خود بتی کند؟»‏

و شتابزده از او برگذشت و تا تل عاشقان دوید. از یکی دو پس‌کوچه گذشت و کوبه‌ای را یک ‏بار فقط کوبید، گوشـ?‏ عبا به روی درافکنده. چون در باز شد به گوشـ?‏ چشم نگاهی کرد. ‏کودکی بود با جامه‌ای خَلق و صورتی مهتابی و دو چشم، سیاه و پرسان که: «هان، چه ‏می‌جویی؟»‏

شیخ هر دو نان به دستی لرزان پیش روی داشت. کودک دست دراز کرد و تنها یکی به سر ‏انگشتان برگرفت، و به درون شد. شیخ دیگر باره دق‌الباب کرد. باز همان کودک بود، و همان ‏صورت، اما ابروان گره‌کرده، دهان نیمه‌باز. شیخ لرزان، نه از سرما، گفت: «این یک را نیز ‏بستان.»‏

‏«پدر شب دوش فرمان یافت و مادر هم اینک. مرا یکی بسنده است.»‏

شیخ گفت: «فردایی نیز هست، بستان.»‏

‏«فردا! مگر نمی‌بینی؟»‏

شیخ روی برگرداند. همو بود که به جانب راستش ایستاده بود، اما اینک روی با او داشت به ‏قامت او اما نه به قالب آدمی، یا به هیأت فرشته‌ای، یا نوری به حجاب خرقه‌ای. اما بود، و به ‏عتابش می‌نگریست. شیخ نان به زیر عبا گرفت و با تبی که گونه‌هاش را می‌سوزاند لرزان از ‏سوزی بر مهره‌های پشت به راه افتاد.‏

از آن پس سی ‌و پنج سال تمام از صبح تا به شب سبد می‌بافت و غروب تا تل عاشقان ‏می‌رفت و در گرگ و میش غروب دری را می‌کوفت، گوشـ?‏ عبا بر هر دو چشم افکنده، یک ‏گرد‏?‏ نان به انفاق دستی را می‌داد. اما امروز تا غروب سبد به نیمه حتی نرسیده بود. سرد ‏بود، از پس هفتاد سال دیگر دست به فرمان شیخ نبود. یکی دوبار حتی چند شاخـ?‏ خشک را ‏روشن کرده بود و دستهای پیر و لرزانش را بر شعلـ?‏ آتش گرفته بود مگر فرمان برند، اما شعله ‏دمی بیش نمی‌پایید. شیخ به پوست چروک خورد‏?‏ پشت دستها نگاهی می‌کرد و باز تا آتش ‏زنده بماند هیمه‌ای دیگر را در کار آتش می‌کرد، اما چون دستهاش گرم می‌شد و سکر رخوتی ‏همـ?‏ اعضایش را فرو می‌گرفت زن می‌آمد، همان‌گونه که در رؤیای جوانیش، گیسوان ریخته بر ‏دو شانـ?‏ عریان، چشمان سیاه، و دو ابرو دو کمان، شیخ می‌نالید که:‏

‏_«برو!»‏

زن عناب لب به دندان می‌گزید، زخم چانـ?‏ خون‌چکان در پیش چشم شیخ می‌داشت که، ‏بنگر!‏

شیخ می‌گفت: «دیدی که زنی به نکاح گرفتم به روی و موی چون تو تا شهوت مرا زیر ‏دست بود. چنین شد و اکنون با محاسنی چنین سپید و دستهایی این‌همه پیر دیگر چه ‏جای خواهش دل، که چشم حتی جز شبحی از تو نمی‌بیند.»‏

می‌نشست روبه‌روی شیخ و خرمن موی را بر رخسار می‌افکند و ابریشم مشکین هزار ‏هزار تار را به دندانه‌های شانه‌ای چوبین شانه می‌زد و گیسوان را همان‌گونه که شیخ ‏رشته‌های سبد را، به‌هم می‌بافت. ‏

می‌گفت: «بیچاره خیرالنسا، با او به حجله رفتی، اما مرا پیش چشم داشتی.»‏

شیخ می‌گفت: «نه، که این زنا است. و اگر شبی چنین بود، از پس صحبت با تو همه شب ‏به زاری سر بر زمین می‌نهادم و استغفار می‌گفتم.»‏

می‌گفت: «آری، می‌دانم. بوسه بر گونه‌اش می‌زدی؛ چون در سنت آمده بود که پیش از ‏صحبت با زنان به بوسه‌ای باید دل آنان خوش کرد، ورنه ترا چه پروای او! تو بودی، می‌دیدم ‏گاهی از سر رحمت یا مگر دل با تو یکی کند به آوازی نرم نامش می‌گفتی. می‌شنیدم. به ‏ریا و زرق نرمـ?‏ گوشش به دندان می‌گزیدی و خندخندان لبش می‌مزیدی. مگر نه گلاب بر ‏محاسن خضاب‌بسته می‌افشاندی تا پیش از آنکه کوبه فرود آید بداند که هان شیخ آمده ‏است؟ این همه را بر نهج سنت می‌کردی اما دریغ که خیرالنسا از پیش می‌دانست که چه ‏خواهی کرد. خوانده بود که تا بار گیرد شیخی، زاهدی، یگانـ?‏ روزگار، بی‌فرزند نماند، با او ‏عقد نکاح بسته است. ورنه اگر مرادت نفرموده بود، یا به سنت نیامده بود که چنین و چنان ‏باید، هیچ‌گاه با او به یک بستر نمی‌خفتی.»‏

‏«من او را دوست داشتم که در سنت آمده است که مرد حصن عفت زن است.»‏

‏«آری دوست داشتی که عاشق نبودی، هرگز و بر هیچ زنی، که تنها آن که عاشق نباشد ‏می‌تواند از پس ماهی چند نام دیگری به آوازی همچنان نرم بر زبان راند و با همان آداب به ‏بستر رود. مگر هیچ‌گاه پیش آمد که از سر عشق سر انگشت خضاب‌کرد‏?‏ زنی ببوسی؟ ‏بیچاره صفیه! با او نیز ابتدا به بوسه کردی، آن‌گاه دست بر مویش کشیدی. نوبت گزیدن ‏نرمـ?‏ گوش همیشه از پس بوسه بر گونه‌ها بود و بعد ... انگار که نماز می‌گزاری. می‌دانی، ‏هرگز ندیدم که خیرالنسا گوش بر دیوار گذارد یا از پس پرده‌ای ترا بنگرد که خفته بر بستر، ‏خواب و نیم‌بیدار می‌دانست که اینک از چاه زنخدان صفیه می‌گویی و آن‌گاه خم ابرویش را ‏به کمان ‌مانند می‌کنی. راستی آداب مباشرت با زنان را از کدام رساله خوانده بودی که ‏هرگز ندیدم مزیدن انگشت کوچک را بر گزیدن لالـ?‏ گوش مقدم داری؟ بیچاره خیرالنسا! ‏روزی دیدمش که خال زیر چانه‌اش را در آینه می‌دید و می‌گریست، می‌گفت: «دریغ که ‏شیخ از پس پنج سال هنوز ترا ندیده است.»‏